Józef Kołodziej

DUSZA W BRĄZIE...

           Rzeźbiarz - Andrzej Pityński - Część 2
Dorobek artystyczny artysty rzeźbiarza Andrzeja Pityńskiego jest naprawdę imponujący. Kilkadziesiąt popiersi znanych Polaków, okolicznościowe medale, tablice pamiątkowe i przede wszystkim wiele rzeźb (w tym znaczna liczba monumentalnych), które składają się na bogaty dorobek artystyczny i talent tego niezmiernie twórczego artysty, zarówno w USA, jak i w Polsce. Niezmiernie więc trudno omówić mi będzie w tym artykule wszystkie jego dzieła. Dlatego ograniczę się tylko do tych najbardziej znanych, będących w miejscach publicznych i ... wywierających wielkie wrażenie na niżej podpisanym.
    Jego pierwsze rzeźby to te nigdzie niewystawiane, a strugane w drewnie, kiedy uganiał się w czasie swej młodości po ulanowskich lasach. Przeróżne drewniane koniki, żołnierzyki, figurki, zabawki i fujarki szybko w owym czasie ulegały zapomnieniu, pozostawione same sobie i porwane do krainy zapomnienia przez kolejno uciekające lata.
W rozmowie w jego atelier mistrz Andrzej Pityński powiedział, że właśnie drewno pozostaje jego ulubionym materiałem twórczym, choć pozostał wierny ... rzeźbom z brązu, z którego są tworzone bez mała wszystkie jego dzieła.
Już pierwsze rzeźby w brązie odlewał w Polsce w Zakładzie Odlewniczym ("GZUT") w Gliwicach. Pierwszym pomnikiem artysty, powstałym jeszcze podczas studiów, w 1973 roku na Akademii Sztuk Pięknych (Kraków) jest wykonane z kamienia popiersie "Ignacy Paderewski" (4m x 4m x 4m) ustawione na granitowym cokole. Znajduje się ono przed Coliegium Paderevianum Uniwesytetu Jagielońskiego w Krakowie.    W tym samym czasie realizuje płaskorzeźbę Królowej Jadwigi (brąz na granicie, 90 cm x 60 cm - 1974 rok), umieszczoną przy głównym wejściu Uniwersytetu Jagielońskiego w Krakowie.
Następne pomniki, które jako pierwsze wyszły spod ręki artysty w USA, na początku 1983 roku, to "Partyzanci #1". Ten wykonany z aluminium pomnik (10 m x 7 m x 5 m), znajdujący się w parku "Na Boston Common" w Bostonie, przedstawia pięciu partyzantów na koniach z symbolicznymi lancami, nawiązujacych do Hubalczyków - ułanów, pierwszych partyzantów II wojny światowej.
    Pomniki Andrzeja Pityńskiego są bardzo czytelne (chwała mu za to), ale jednocześnie zostawiają wąski margines do własnej interpretacji dzieła. Właśnie "Partyzantów" można zinterpretować jako mężczyzn wracajacych i zmęczonych po udanej akcji, ale pochylone głowy sugerują, że być może w milczeniu i smutku przeżywają gorycz porażki i straconych w akcji kolegów. To chyba w tym pomniku, artysta rzeźbiarz Andrzej Pityński „zamknął swą duszę w brązie", która w latach jego młodości wysłuchała wiele partyzanckich wspomnień ojca i innych partyzantów, walczących w ulanowskich lasach podczas ostatniej wojny.
    Szesnaście lat później, w 1999 roku, powstanie replika tego dzieła zatytułowana bardzo podobnie - "Partyzanci #2", ale już z odrobiną ułańskiej fantazji jakże charakterystycznej dla niespokojnej duszy artysty. Bo na pomniku tym partyzanci wracają konno z dumnie podniesioną głową, po udanej akcji, a jeden z nich ma nawet powieszony na piersi ryngraf z herbem Ulanowa (rodzinne miasto artysty - przyp. redakcji). Nie sposób pominąć koni na tym pomniku (ulubiency Andrzeja Pityńskiego), które krocząc wolno z wyciągniętymi przed siebie szyjami, dostosowują się niezwykie sugestywnie do nastroju jeźdźców.
Ta aluminiowa rzeźba (materiał rzadko używany przez artystę) znajduje się w Hamiton Township, New Jersey i swą sylwetką wzbudza zachwyt przejeżdżających drogą podróżnych. Rozmiarami i formą nie odbiega wiele od pierwowzoru (10 m x 7 m x 4 m).
    W miarę dojrzewania artystycznej duszy, pojawiały się kolejne niezapomniane dzieła. Jak już wspomniałem we wstępie o Andrzeju Pityńskim (nr 14 magazynu "Zew Natury”), młodzieńcze przeżycia i atmosferę, w jakiej dorastał, zaważyły ogromnie na tematyce jego dzieł. Konie, militaria, żołnierze, partyzanci, rycerze (szczególnie husarze) i wielcy Polacy stanowią główny temat jego rzeżb. Przykładem niech bedzie niezwykie wzruszajaca rzeżba "Mściciel" ("Avenger") znajdująca się na wojskowej części Cmentarza Narodowego Sanktuarium Matki Boskiej Czestochowskiej w Doylestown w Pensylwanii. Jej całkowite rozmiary (10 m x 6 m x 3 m - 1988 rok) są na tyle imponujące i realistyczne, że niektórzy czarni wyznawcy Voodoo praktykują przed nim swoje rytualne modły w imię płodności (patrz zdjecie).
    Odlany z brązu husarz, na granitowym cokole, zda się oddawać hołd poległym żołnierzom na różnych frontach świata, którzy zginęli za ojczyznę. Jednocześnie zdaje się przyrzekać tym, którzy odeszli już na wieczną wartę, że będzie ścigał ich nieprzyjaciół i zawsze bronił rycerskiego honoru. Klęczący rycerz, z pochyloną głową, wsparty oburącz na mieczu, czeka tylko na rozkaz, który poderwie go do boju, aby pomścić tych, którzy odeszli na inny, niebiański front - do Stwórcy.
    Husarskie skrzydła (są głównym motywem ozdobnym w pomnikach i... pracowni Andrzeja Pityńskiego), które odegrały tak wielką rolę w bitwie pod Kircholmem w 1605 roku czy też w odsieczy Wiednia w 1683 roku, są także ujęte w rzeźbie "Sarmata" (Morris Museum of Art and Sciences, New Jersey). Husarz na koniu, z mieczem trzymanym oburącz ponad głową, gotowym do zadania ciosu, jest głównym akcentem tego monumentainego pomnika w brązie (2,5 m x 1 m x 1 m). Kolejny pomnik, w którym artysta kreuje husarską legende, to powstały w 2001 roku gipsowy pomnik (z wewnętrzną stalową konstrukcja 24 m x 10 m x 7m) husarza na koniu z kopią i polskim proporcem 8 m długości o nazwie „Sarmatian” – Spirit of Fredom”. Swoje miejsce znalazł w Hamilton Township w New Jersey, blisko pracowni artysty i jest częścią muzeum.
  Kolejne pomniki, upamiętniające masakrę w Katyniu, to „Katyń - 1940", przedstawiający oficera polskiego z wbitym w plecy sowieckim bagnetem. Odsłonięty w Jersey City (New Jersey) w 1991 roku, zmusza oglądających do głębokiej zadumy nad losem pomordowanych tam polskich oficerów (12 m x 5 m x 5 m - pomnik z brązu na cokole granitowym). Z tyłu cokołu jest umieszczona płaskorzeźba "Polska Matka z Dziećmi" w drodze na Sybir z napisem ,,1939 Siberia". Z frontu pomnika widnieje napis „Katyn - 1940".
    Drugim pomnikiem upamiętniającym ten epizod z okresu II wojny światowej to monumentalny pomnik "Płmień Wolności - Katyń 1940- (Flame of Freedom - Katyń 1940), znajdujacy się w Baltimore, MD (Inner Harbour East – 2000 rok). Odlew pomnika w brązie został wykonany w "GZUT” w Gliwicach.
    Jest to jeden z niewielu pomników z pozłacanego brązu, wyobrażajacy płomienie jako symbol zniszczenia, i postacie oficerów nawiązujących do katyńskiego wydarzenia. Przestrzennie otwarty, symbolizujący orła w koronie pomnik, niezmiernie sugestywnie przedstawia ten tragiczny epizod II wojny światowej i inspiruje oglądających do chwili zamyślenia nad losem ludzkim. Jest to największy monumentalny pomnik stworzony w brązie przez artystę rzeźbiarza Andrzeja Pityńskiego (brąz na cokole z granitu, w formie fontanny z wodą - 20 m x 18 x 18 m).
    Nie sposób pominąć kolejnego militarnego, niezwykle dynamicznego pomnika „Błękitna Armia”, przedstawiającego szarżę Błękitnej Armii (generała Hallera) w obronie Warszawy w pamiętnym "cudzie nad Wisłą w 1920 roku.
    Pomnik ten, powstały w 1998 roku, jest pierwszym na świecie pomnikiem w kolorze, odlanym z brązu (na granitowym cokole, 14 m x 8 x 8 m - 1998 rok). Znajduje się on w Warszawie (dzielnica Żolibórz).
   W płaskorzeźbie zatytułowanej ,,Wołyniak" (brąz na cokole granitowym, 4 x 2 m x 2 m - 1997 rok) artysta oddaje hołd- "Wołyniakowi" (kapitan Józef Zadzierski – 1923 - 1947), ostatniemu dowódcy z okresu partyzantki jego i rodziców - AIeksandra i Stefanii Pityńskich. Pomnik ten znajduje się w miejscowości Tarnawiec k. Leżajska.
   Kolejny pomnik-popiersie wielkiego dowódcy z okresu drugiej wojny światowej, któremu Andrzej Pityński oddaje honor, to pomnik gen. Władysława Andersa, zatytuowany „Generał Anders”. Popiersie to, na granitowym cokole (3 m x 1 m x 1 m - 1995 rok) znajduje się na cmentarzu w Doylestown, Pensylwania. Usytuowanie tego pomnika po drugiej stronie dróżki cmentarnej, naprzeciwko kwater zmarłych żołnierzy, sugeruje, ze generał odbiera capstrzyk tych, którzy odeszli już na ostatnią wartę.
    Sylwetka generała Andersa, z zawieszonym medalionem Matki Boskiej Częstochowskiej, udowadnia, że dla niego słowa: "Bóg, Honor i Ojczyzna" nie były tylko pustym frazesem, lecz drogowskazem na całe życie. Kopię tego pomnika w brązie, artysta podarował dla Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie.
    Ale nie tylko współcześni wielcy patrioci zostali utrwaleni w brązie przez tego niezwykle twórczego artystę rzeźbiarza. Przykładem niech będzie pomnik "Generał Kościuszko", zastygła w brązie postać wielkiego Polaka, na granitowym cokole (4 m x 3 m x 3 m), w St. Petersburg, na Florydzie (2002 rok).
   Drugim przykładem jest pomnik (popiersie z brązu na granitowym cokole – (3 m x 1 m x 1 m) „Hrabia Juliusz Tarnowski", którego 23-letni bohater, Juliusz Tarnowski z Dzikowa koło Tarnobrzega, wielki patriota z okresu powstania styczniowego, oddał swe życie za wolną Polskę. Pomnik ten, dar artysty Andrzeja Pityńskiego dla miasta Tarnobrzega, został uroczyście odsłonięty 11 listopada 2003 roku (85 rocznica uzyskania niepodległości przez Polskę) w obecności autora rzeźby Andrzeja Pityńskiego i potomka rodu Tarnowskich Jana (Głowy) Tarnowskiego.
    Natomiast dwukrotna laureatka Nagrody Nobla, Maria Skłodowska-Curie, ma swój pomnik (popiersie z brązu na granitowym cokole - 3 m x 1 m x 1 m -1987 rok) "Marie Curie", znajdujący się przed Biblioteką Publiczną w Bayonne, New Jersey (USA).
    W stolicy stanu New Jersey, Trenton, w St. Hedwig Catholic Church, Andrzej Pityński pozostawia kolejny pomnik wielkiego Polaka, zamordowanego w obronie wiary i wolności, błogosławionego Jerzego Popiełuszki (brąz na granitowym cokole - 4 m x 2 m x 2 m – 1987 rok), zatytułowany "Ojciec Popiełuszko".    Popiersie, przedstawiające księdza Jerzego Popiełuszkę, z przodu z kamieniami na czerwonym sznurze zawiązanymi na szyi oraz emblematami i symbolami "Solidarności" z tyłu, bardzo sugestywnie symbolizuje nastrój i grozę tamtych lat.    W 40 rocznice powstania warszawskiego artysta stworzył piękną i niezwykle wzruszającą swą treścią płaskorzeźbę "Matka Boska Armii Krajowej" (brąz 130 cm x 80 cm) - klasztor Ojców Paulinów w Doylestown, Pensylwania - 1984 rok. Trzyma ona na rękach młodziutkiego harcerza powstańca (prawdopodobnie martwego), a pod spodem jakże wymowny cytat z K. K. Baczyńskiego:
  "Zanim padłeś, jeszcze ziemię przeżegnałeś ręką,
   Czy to kula synku, czy to serce pękło?"
    Kopia tej płaskorzeźby w brązie znajduje się w kościele św. Ducha w Warszawie, a fragment na Stelli Reduty Matki Boskiej przy Starym Mieście w Warszawie. Kopia ta jest darem rzeźbiarza.
    Warto także wspomnieć o godle Rzeczpospolitej Polski - dwa orły w koronie odlane w brązie, zdobiące wejście Konsulatu Generalnego w Nowym Jorku, a trzeci orzeł, umieszczony jest na Ambasadzie Polskiej w Waszyngtonie. W Mauzoleum II Wojny Światowej w Stalowej Woli, umieszczony jest czwarty, taki sam orzeł. Wszystkie orły są darem rzeźbiarza dla Polski.
    No i na koniec nie sposób pominąć popiersia Ojca Św. (brąz na granitowym cokole 4 m x 2 m x 2 m - 1989 rok). „Papież Jan Paweł II", który artysta Andrzej Pityński podarował dla swojego ukochanego rodzinnego miasta Ulanowa (k. Sandomierza). W 1989 roku był to pierwszy pomnik papieża. Drugie podobne popiersie znajduje się na Manhattanie w Nowym Jorku - USA.
    Przód popiersia to wizerunek papieża - Jana Pawła II, ze stułą na szyi, na której można dostrzec wizerunek Matki Boskiej Częstochowskiej, symbole papieskie, herb Ułanowa, a powyżej św. Barbarę, patronkę flisaków, z ułanowskiego ołtarza. Natomiast tył popiersia (częsty sposób odmiennego tematycznie wzorowania drugiej strony popiersi wykonywanych przez artystę), przedstawiający flisackie tratwy w tłe, a flisaka (wizerunek jego dziadka - Andrzeja Pityńskiego) na łodzi (krypie) na pierwszym planie, dedykowany jest właśnie temu ostatniemu retmanowi w Ulanowie - dziadkowi artysty. Na burcie łodzi u góry jest napis:
,,1902 Retman Andrzej Pityński 1982" a pod spodem drugi napis:
Mojemu Dziadziowi Poświęcam”.
Ileż ukrytej miłości do niego, wiary w wartości rodzinne i wspomnień z okresu dzieciństwa jest zawarte w tym jednym słowie - Dziadziowi. Nic wiecej, ponad to jedno słowo, zawierające wszystko, co Andrzej Pityński chce na stałe zostawić w swoim Ulanowie, do którego nawiązuje niejednokrotnie w wątkach swoich rzeźb.
    Ulanów 11 listopada 2004 roku będzie także świadkiem wmurowania na ścianie nowego Ratusza Rady Miasta, płaskorzeźby z brązu, pod nazwa "Tarcza Honoru" (2 m x 1.5 m - 2004 rok), która już dotarła przez ocean do Ulanowa i jest pod opieką burmistrza miasta, mgr. inż. Andrzeja Bąka.
    Zawiera ona nazwiska wszystkich partyzantów z Ulanowa poległych w obronie niezależnej i wolnej Polski, którzy do końca byli jej wiernymi synami, oddając w ofierze to, co mieli najcenniejsze - swoje życie.
    Dorobek Andrzeja Pityńskiego to 30 lat jego spełniania się jako artysty rzeźbiarza w różnych formach sztuki rzeźbiarskiej. To także 30 lat zawodowej pracy w tej najtrudniejszej dziedzinie sztuki, jaką jest rzeźba.
    Nie sposób omówić więc całości dorobku Andrzeja Pityńskiego w tak krótkim przeglądzie jego ogromnej twórczości, ciagle wzbogacanej o nowe dzieła, które utrwalają na zawsze wizerunek i godne imię rodzinnego kraju - Polski, zarówno w USA, na świecie jak i w naszych sercach.

Tekst: Józef Kołodziej - 2003 rok
Foto: Ze zbiorów Andrzeja Pityńskiego i Józef Kołodziej

Przedruk z magazynu "Zew Natury" - za zgodą redakcji.